عێراق
کۆماری عێراق (عەرەبی:جمھوریة العراق) وڵاتێکە لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست. کۆماری عێڕاق لە ساڵی ١٩٢١ دامەزراوە، لە سەرەتای دامەزراندنییدا لەسەر شێوازی سیستەمی حوکمڕانی پاشایەتی بوو، و لە ساڵی ١٩٥٨ بەسەرکەوتنی شۆڕشی ١٤ی تەمموز سیستەمی کۆماری بەرقەرار بوو.
لە ساڵانی ١٩٥٨ بۆ ١٩٦٨ چەندین کودەتای سەربازی لە عێراق دا ئەنجامدران، کە دوایینیان کودەتای بەعسییەکان بوو. ڕژێمی بەعس لە ساڵی ١٩٦٨ تا ٢٠٠٣ دەسەڵاتی عێراقی بە دەستەوە بوو.
هێرشی ئەمریکا بۆ سەر عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣دا، بە خاڵی گۆڕان دادەنرێت لە عێراقدا بەتایبەتی و ناوچەکە بە گشتی، ئەم شەڕە بوو بە هۆی زیانێکی گیانی زۆر لە ڕێزی خەڵکی نەدەنیی عێراقییدا، بۆشاییەک لە ئاسایشی عێراقدا دروستبوو کە بوو بە هۆی حاڵەتێکی نا ئاسایش و گرژ بێجگە لە هەموو عێراق بێجگە لە هەرێمی کوردستان، لە هەمان کاتدا هەندێک لەو بڕوایەدان هاتنی هێزەکانی ئەمریکا بۆ عێراق ئەنجامی باشی هەبوو ئەویش لابردنی ڕژیمی پێشووترە.
دەسەڵاتی سۆمەریەکان و ئاشووریەکان
سۆمهریهكان دهسهڵاتی زۆریان ههبوو له خوارو ناوهڕاستی عێراقی ئێستادا، له سهرووهش گهلانی تری لێ دهژیان. له سهردهمی عامورابی له ١٧٥٠بۆ ١٧٩٢پێش زاین لهگهڵ زۆربهی بهشهكانی تری یهكتریان گرت و بابلیشیان به پایتهخت دانا، له سهروشهوه ئاشوریهكان خهریكی بازرگانی بوون لهگهڵ ئاسیادا. له ١١٠-٥٠٠ پێش زاین بابل بهڕێوه دهچوو لهلایهن ڕۆژ ههڵاته ئاسیایهكان، له سهرو شهوه ئاشوریهكان دهمێكی باش دهسهڵاتیان ههبوو تا ئهوكاتهی موسڵ لهلایهن بابلیهكان و مێدهكان (كوردهكان) له ساڵی ٦١٢پێش زاین دهستی به سهر دا گیرا.
کۆماری عێراق (عەرەبی:جمھوریة العراق) وڵاتێکە لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست. کۆماری عێڕاق لە ساڵی ١٩٢١ دامەزراوە، لە سەرەتای دامەزراندنییدا لەسەر شێوازی سیستەمی حوکمڕانی پاشایەتی بوو، و لە ساڵی ١٩٥٨ بەسەرکەوتنی شۆڕشی ١٤ی تەمموز سیستەمی کۆماری بەرقەرار بوو.
لە ساڵانی ١٩٥٨ بۆ ١٩٦٨ چەندین کودەتای سەربازی لە عێراق دا ئەنجامدران، کە دوایینیان کودەتای بەعسییەکان بوو. ڕژێمی بەعس لە ساڵی ١٩٦٨ تا ٢٠٠٣ دەسەڵاتی عێراقی بە دەستەوە بوو.
هێرشی ئەمریکا بۆ سەر عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣دا، بە خاڵی گۆڕان دادەنرێت لە عێراقدا بەتایبەتی و ناوچەکە بە گشتی، ئەم شەڕە بوو بە هۆی زیانێکی گیانی زۆر لە ڕێزی خەڵکی نەدەنیی عێراقییدا، بۆشاییەک لە ئاسایشی عێراقدا دروستبوو کە بوو بە هۆی حاڵەتێکی نا ئاسایش و گرژ بێجگە لە هەموو عێراق بێجگە لە هەرێمی کوردستان، لە هەمان کاتدا هەندێک لەو بڕوایەدان هاتنی هێزەکانی ئەمریکا بۆ عێراق ئەنجامی باشی هەبوو ئەویش لابردنی ڕژیمی پێشووترە.
دەسەڵاتی سۆمەریەکان و ئاشووریەکان
سۆمهریهكان دهسهڵاتی زۆریان ههبوو له خوارو ناوهڕاستی عێراقی ئێستادا، له سهرووهش گهلانی تری لێ دهژیان. له سهردهمی عامورابی له ١٧٥٠بۆ ١٧٩٢پێش زاین لهگهڵ زۆربهی بهشهكانی تری یهكتریان گرت و بابلیشیان به پایتهخت دانا، له سهروشهوه ئاشوریهكان خهریكی بازرگانی بوون لهگهڵ ئاسیادا. له ١١٠-٥٠٠ پێش زاین بابل بهڕێوه دهچوو لهلایهن ڕۆژ ههڵاته ئاسیایهكان، له سهرو شهوه ئاشوریهكان دهمێكی باش دهسهڵاتیان ههبوو تا ئهوكاتهی موسڵ لهلایهن بابلیهكان و مێدهكان (كوردهكان) له ساڵی ٦١٢پێش زاین دهستی به سهر دا گیرا.
دەسەڵاتداری
ئێرانی
بابل له ژێر دهسهڵاتی شایهتی ئێران دا بوون تا ئهو كاتهی ئهسكهندهری گهوره گرتی و پایتهختهكهی له ڕۆژ ههڵاتی خواروی بهغدای ئێستا دا بوو.
بابل له ژێر دهسهڵاتی شایهتی ئێران دا بوون تا ئهو كاتهی ئهسكهندهری گهوره گرتی و پایتهختهكهی له ڕۆژ ههڵاتی خواروی بهغدای ئێستا دا بوو.
گرتنی
عێراق له لایهن عهرهبهوه
دوای وهفاتی پێغهمبهر موحهمهد له ساڵی ٦٣٢ خهلیفهی یهكهم ئهبوبهكر هێرشێكی كرد دژی ساسانیهكان و رۆمه داگیركهرهكان. ئهوه بوو خواروی عێراقیان خسته دهست خۆیان، وه خالیدی كوڕی وهلید سهركردهی هێرشهكه بووه. له ساڵی ٦٣٤-٦٤٤ زاینی له ژێر دهسهڵاتی خهلیفهی دووهم عومهر هێزی خۆیان لهم دوو شاره كۆكرده بۆوه. موسڵیش له ژێر دهسهڵاتی ساسانیهكان دهرهێندرا و له نههاوهندیش دۆڕان بهم شێوهیهعهرهبهكان دهسهڵاتیان له ڕۆژ ئاوا و ناوه ڕاستی ئێران ههبوو بێجگه له تهواوی عێراق. پهیوهندی له نێوان عهرهبه مسوڵمانهكان و خهڵكی ناوچهكه پهرهیهكی باشی سهند.
دوای وهفاتی پێغهمبهر موحهمهد له ساڵی ٦٣٢ خهلیفهی یهكهم ئهبوبهكر هێرشێكی كرد دژی ساسانیهكان و رۆمه داگیركهرهكان. ئهوه بوو خواروی عێراقیان خسته دهست خۆیان، وه خالیدی كوڕی وهلید سهركردهی هێرشهكه بووه. له ساڵی ٦٣٤-٦٤٤ زاینی له ژێر دهسهڵاتی خهلیفهی دووهم عومهر هێزی خۆیان لهم دوو شاره كۆكرده بۆوه. موسڵیش له ژێر دهسهڵاتی ساسانیهكان دهرهێندرا و له نههاوهندیش دۆڕان بهم شێوهیهعهرهبهكان دهسهڵاتیان له ڕۆژ ئاوا و ناوه ڕاستی ئێران ههبوو بێجگه له تهواوی عێراق. پهیوهندی له نێوان عهرهبه مسوڵمانهكان و خهڵكی ناوچهكه پهرهیهكی باشی سهند.
هاتنی
ئهمهویهكان بۆعێراق
دوای كوشتنی خهلیفهی سێیهم عوسمان له ساڵی ٦٥٦ئاڵۆزی پهیدا بوو له ناو خهلیفهكاندا. له بهسرا له ساڵی ٦٥٦كێشه دروست بوو له ناو مسوڵماناند. ئیمامی عهلی له ساڵی ٦٦١دا شههید كرا. ههر دوای ئهو فهرماندهی موعاویه له سوریا بانگهوازی خهلافهتی خۆی كرد، ئهو بوو بهیهكهم خهلیفه له ئهمهویهكان كه پایتهختهكهی دیمهشق بوو. له ساڵی ٦٨٠یهزید هاته سهر حوكم دوای مردنی موعاویه ئهوهش بوو بههۆی ناڕهزایی چهند گروپێك و كهسێك لهوانه كوڕی دووهمی ئیمامی علی، حوسێن، كه له پێشهوهی نارهزایهكان بوو. له كهربهلا ئیمامی حوسێن لهگهڵ نزیكهی ٢٠٠ئهسعابه دۆران بهرامبهر ئهمهویهكان.
دوای كوشتنی خهلیفهی سێیهم عوسمان له ساڵی ٦٥٦ئاڵۆزی پهیدا بوو له ناو خهلیفهكاندا. له بهسرا له ساڵی ٦٥٦كێشه دروست بوو له ناو مسوڵماناند. ئیمامی عهلی له ساڵی ٦٦١دا شههید كرا. ههر دوای ئهو فهرماندهی موعاویه له سوریا بانگهوازی خهلافهتی خۆی كرد، ئهو بوو بهیهكهم خهلیفه له ئهمهویهكان كه پایتهختهكهی دیمهشق بوو. له ساڵی ٦٨٠یهزید هاته سهر حوكم دوای مردنی موعاویه ئهوهش بوو بههۆی ناڕهزایی چهند گروپێك و كهسێك لهوانه كوڕی دووهمی ئیمامی علی، حوسێن، كه له پێشهوهی نارهزایهكان بوو. له كهربهلا ئیمامی حوسێن لهگهڵ نزیكهی ٢٠٠ئهسعابه دۆران بهرامبهر ئهمهویهكان.
خهلافهتی
عهباسی
لهكاتی خهلافهتی ئهمهویدا گهلێك كوده تا له عێراق كران یهكێك له نهوهكانی مامی پێغهمبهر ئهلعهباس (ئهبوموسلیم) كهپست گیریهكی زۆری ههبوو لهلایهن ئهو هێزانهی كه دژی خهلافهتی ئهمهوی بوون بهتایبهتی له لایهن شیعهكانهوه. له ساڵی ٧٤٧هێزی ئهبوو موسلیم له یهكیاندا لهگهڵ ئهمهویهكان ئهوه بوو سهركهوتن و عێراقیان گرت و بوو به یهكهم خهلافهی عهباسیهكان له بهغدا. له ژێر دهسهڵاتی حهوت خهلافهتی یهكهمی عهباسیدا بهغداد بوو به سهنتهری دهسهڵات، لهوێ زانست و فهیلهسوفی و رۆشنبیری و بازرگانی گهشهیهكی چاكی كرد. خهلافهتی عهباسی دهسهڵاتی جگه له عێراق و ئسپانیا و سهروی ئهفریقاو، سوریاو كه نداوی عهرهب، ئێران وگهلێك ناوچه له ئاسیای ناوهراست و هیند گرتهوه. له ساڵی ٩٤٥ به غدا داگیر كرا له لایهن بویودیهكان كه شیعه بوون. له ساڵی ١٠٥٥توركهكان (سهلجوقیهكان) كه سونی بوون دهستیان به سهر بیودهكان داگرت. له لایهن عهباسیهكانهوه سهركردهی سهلجوقیهكان توغریل بهگ به ناوی مهلیكی ڕۆژ ههڵات ناو دهبرد. لهژێر دهسهڵاتی سهلجوقی به سهركردایهتی مالیك شا فهرمان رهوایهتی خۆی گهوره كرد بۆ ڕۆژ ههڵاتی دهریایی ناوهڕاست و ئاسیای بچووك و گهلێك بهش له كهنداوی عهرهب. له ههمان كاتدا عێراق له پێش كهوتن دا بوو له بارهی ڕۆشنبیری و زانستی دا له دوای مردنی مالیك ویلایهتهكه ههڵوهشایهوه.
لهكاتی خهلافهتی ئهمهویدا گهلێك كوده تا له عێراق كران یهكێك له نهوهكانی مامی پێغهمبهر ئهلعهباس (ئهبوموسلیم) كهپست گیریهكی زۆری ههبوو لهلایهن ئهو هێزانهی كه دژی خهلافهتی ئهمهوی بوون بهتایبهتی له لایهن شیعهكانهوه. له ساڵی ٧٤٧هێزی ئهبوو موسلیم له یهكیاندا لهگهڵ ئهمهویهكان ئهوه بوو سهركهوتن و عێراقیان گرت و بوو به یهكهم خهلافهی عهباسیهكان له بهغدا. له ژێر دهسهڵاتی حهوت خهلافهتی یهكهمی عهباسیدا بهغداد بوو به سهنتهری دهسهڵات، لهوێ زانست و فهیلهسوفی و رۆشنبیری و بازرگانی گهشهیهكی چاكی كرد. خهلافهتی عهباسی دهسهڵاتی جگه له عێراق و ئسپانیا و سهروی ئهفریقاو، سوریاو كه نداوی عهرهب، ئێران وگهلێك ناوچه له ئاسیای ناوهراست و هیند گرتهوه. له ساڵی ٩٤٥ به غدا داگیر كرا له لایهن بویودیهكان كه شیعه بوون. له ساڵی ١٠٥٥توركهكان (سهلجوقیهكان) كه سونی بوون دهستیان به سهر بیودهكان داگرت. له لایهن عهباسیهكانهوه سهركردهی سهلجوقیهكان توغریل بهگ به ناوی مهلیكی ڕۆژ ههڵات ناو دهبرد. لهژێر دهسهڵاتی سهلجوقی به سهركردایهتی مالیك شا فهرمان رهوایهتی خۆی گهوره كرد بۆ ڕۆژ ههڵاتی دهریایی ناوهڕاست و ئاسیای بچووك و گهلێك بهش له كهنداوی عهرهب. له ههمان كاتدا عێراق له پێش كهوتن دا بوو له بارهی ڕۆشنبیری و زانستی دا له دوای مردنی مالیك ویلایهتهكه ههڵوهشایهوه.
هاتنی
مهنغۆلهكان
له ساڵی١٢٥٨ مهنغولهكان هێزی داگیر كهری خۆیان بهره و بهغدا كهوتونهڕێو داگیریان كرد. نهوهی جهنگیزخان، هولێگو، دهستی كرد بهلهسێدارهدانی ئاخیر خهلیفهی عهباسی. وه مرۆڤی زاناولێزان، نیگاركێش، شاعیر وه مرۆڤی به دینی لهسێدارهدان ههروها شتهكانی لێتێكدان. عێراق بهڕێوه دهچوو له تهورێزهوه له ئێران. دوای سهركردهی مهنغۆل ئهبوسهعید له ساڵی ١٣٣٥مرد، فهرماندهی جهلایل دهسهڵاتیان گرته دهست له عێراق تا ئهو كاتهی سهركردهیهكی مهنغۆلهكان تهیمورلهنگ بوو، بهغدای له ساڵی ١٤٠١داگیر كردهوه. وه زۆر له خهڵكانی ئهوێی له سێداره دان. لهماوهی ساڵی ١٤٠٠دا عێراق له بارێكی سیاسی ئاڵۆزدا بوو لهروی ئابوری و ژیانی كۆمهڵایهتی .
له ساڵی١٢٥٨ مهنغولهكان هێزی داگیر كهری خۆیان بهره و بهغدا كهوتونهڕێو داگیریان كرد. نهوهی جهنگیزخان، هولێگو، دهستی كرد بهلهسێدارهدانی ئاخیر خهلیفهی عهباسی. وه مرۆڤی زاناولێزان، نیگاركێش، شاعیر وه مرۆڤی به دینی لهسێدارهدان ههروها شتهكانی لێتێكدان. عێراق بهڕێوه دهچوو له تهورێزهوه له ئێران. دوای سهركردهی مهنغۆل ئهبوسهعید له ساڵی ١٣٣٥مرد، فهرماندهی جهلایل دهسهڵاتیان گرته دهست له عێراق تا ئهو كاتهی سهركردهیهكی مهنغۆلهكان تهیمورلهنگ بوو، بهغدای له ساڵی ١٤٠١داگیر كردهوه. وه زۆر له خهڵكانی ئهوێی له سێداره دان. لهماوهی ساڵی ١٤٠٠دا عێراق له بارێكی سیاسی ئاڵۆزدا بوو لهروی ئابوری و ژیانی كۆمهڵایهتی .
سەفەوی
و عووسمانی
له سەرەتای ١٥٠٠ عێراق داگیر كرا له لایهن توركیاو فهرمانرهوای شیعهی توركی(سهفهویهكان). له ساڵی ١٥٣٤ عێراق داگیر كرایهوه لهلایهن ئیسلامه سونیهكانی عوسمانی كه ئهستهمبوڵیان پایتهخت بوو. له عێراق سێ ناوچه دروست بوو بهغدا، موسڵ و بهسرا، كه بهڕێوه دهچوون له لایهن سێ پاشاوه كه سوڵتان له ئهستهمبوڵ بۆخۆی دهست نیشانی كرد بوون. بهڵام عوسمانیهكان وڵاتهكهیان بهشێوهیهكی كهم وكوڕی و بێسهرو بهر بهڕێوه دهبرد بۆیه سهفهویهكان له ساڵی ١٦٢٣ توانیان عێراق بگرنهوه. له ساڵی ١٦٣٨ دیسانهكه عوسمانیهكان به سهركردهی عوسمان مرادی چوارهم، ههرسێك ناوچهكهیان گرتنهوه. عوسمانیهكان له عێراق بوون تا ساڵی ١٩١٨ بهڵام له زۆر كاتدا، وه له زۆر شوێندا ناوچهی سهربهخۆ ههبوو. لهوانه كوردهكان فهرمان ڕهوای بابان دهسهڵاتی خسته ژێر دهستی خۆی له سهروی عێراق له كۆتای ١٦٠٠ دا. له ناوچهكانی بهسرا دا زۆر ناوچه به دهست شێخهكانی ناوچهكه دا بوون. له ساڵی ١٧٠٤ حهسهن پاشا له بهغدا سهركردایهتیهكی ناوچهی دامهزراند، كه تا ساڵی ١٨٣١مایهوه.
له سەرەتای ١٥٠٠ عێراق داگیر كرا له لایهن توركیاو فهرمانرهوای شیعهی توركی(سهفهویهكان). له ساڵی ١٥٣٤ عێراق داگیر كرایهوه لهلایهن ئیسلامه سونیهكانی عوسمانی كه ئهستهمبوڵیان پایتهخت بوو. له عێراق سێ ناوچه دروست بوو بهغدا، موسڵ و بهسرا، كه بهڕێوه دهچوون له لایهن سێ پاشاوه كه سوڵتان له ئهستهمبوڵ بۆخۆی دهست نیشانی كرد بوون. بهڵام عوسمانیهكان وڵاتهكهیان بهشێوهیهكی كهم وكوڕی و بێسهرو بهر بهڕێوه دهبرد بۆیه سهفهویهكان له ساڵی ١٦٢٣ توانیان عێراق بگرنهوه. له ساڵی ١٦٣٨ دیسانهكه عوسمانیهكان به سهركردهی عوسمان مرادی چوارهم، ههرسێك ناوچهكهیان گرتنهوه. عوسمانیهكان له عێراق بوون تا ساڵی ١٩١٨ بهڵام له زۆر كاتدا، وه له زۆر شوێندا ناوچهی سهربهخۆ ههبوو. لهوانه كوردهكان فهرمان ڕهوای بابان دهسهڵاتی خسته ژێر دهستی خۆی له سهروی عێراق له كۆتای ١٦٠٠ دا. له ناوچهكانی بهسرا دا زۆر ناوچه به دهست شێخهكانی ناوچهكه دا بوون. له ساڵی ١٧٠٤ حهسهن پاشا له بهغدا سهركردایهتیهكی ناوچهی دامهزراند، كه تا ساڵی ١٨٣١مایهوه.
چاوتێبڕینی
ئهوروپیهكان له عێراق
له كۆتای ١٨٩٠ دا و له سهرهتای ١٩٠٠ كێبهڕكێی گرنگی بریتانیهكان و ئهڵمانیهكان له عێراق بوو. ئهڵمانیهكان رێگایان پێدرا بوو له لایهن سوڵتانهوه له ئهستهمبوڵ كه هێڵی شهمهندهفهر ڕاكێشێ بۆ بهغدا. ئهوهش له لایهن بریتانیهكانهوه وهكو دژایه تیهك دهبیندرا دژی دهسهڵاتی خۆیان له هیند و ئهڤغانستان.
له كۆتای ١٨٩٠ دا و له سهرهتای ١٩٠٠ كێبهڕكێی گرنگی بریتانیهكان و ئهڵمانیهكان له عێراق بوو. ئهڵمانیهكان رێگایان پێدرا بوو له لایهن سوڵتانهوه له ئهستهمبوڵ كه هێڵی شهمهندهفهر ڕاكێشێ بۆ بهغدا. ئهوهش له لایهن بریتانیهكانهوه وهكو دژایه تیهك دهبیندرا دژی دهسهڵاتی خۆیان له هیند و ئهڤغانستان.
جەنگی
جیهانی یەکەم و عێراق
بریتانیهكان له شهڕی جهنگی جیهانی یهكهم ورده ورده عێراقی خسته ژێر دهسهڵاتی خۆیان. له كۆنفرانسی ئاشتی له پاریس له ساڵی ١٩١٩ عێراق بوو به ژێر دهستهی بریتانیا. وه قهرارهكهش جێبهجێ كرا له ساڵی١٩٢٠. بریتانیهكان قهراریان دا كه عێراق بكهن بهمهلیكیهت وه مهلیك فهیسهڵیان دانا. مهلیك فهیسهڵ كه هاوپهیمان بووه لهگهڵ بریتانیهكان دژی توركهكان. ناوچهی موسڵ بوو به پرسیارێكی ئاڵۆز له نێوان عێراق و توركیادا، بهڵام (نهتهوهیهكگرتووهكا ن) كردیان به خاكی عێراق له ساڵی ١٩٢٥.له جیاتی ئهوه بریتانیا داوای له عێراق كرد له قهرارێك كه له ساڵی ١٩٢٣ دا ئیمزاكرا بوو كه بۆ ماوهی چوار ساڵ بریتانیا لهوێ بمێنێتهوه بهڵام دهیان ویست زیاد بكرێت بۆ ٢٥ ساڵ وه پارێزگاری له كوردهكان بكهن له عێراق. دهسهڵاتی سیاسی له عێراق هاتهدهستی عهرهبی سونی كه مایهتی، مهلیك فهیسهڵ سونی بووه و وه بوونی ئهو چۆتهوه سهر عایلهی هاشمی. عهرهبی شیعهی زۆرینه دهسهڵاتی لێ كهم كرایهوه لهروی كۆمهڵایهتی و ئابوریدا بهڵام كورده سونیهكهمایهتیهكان دهسهڵاتی سیاسی خۆیان پتهوتر كرد.
بریتانیهكان له شهڕی جهنگی جیهانی یهكهم ورده ورده عێراقی خسته ژێر دهسهڵاتی خۆیان. له كۆنفرانسی ئاشتی له پاریس له ساڵی ١٩١٩ عێراق بوو به ژێر دهستهی بریتانیا. وه قهرارهكهش جێبهجێ كرا له ساڵی١٩٢٠. بریتانیهكان قهراریان دا كه عێراق بكهن بهمهلیكیهت وه مهلیك فهیسهڵیان دانا. مهلیك فهیسهڵ كه هاوپهیمان بووه لهگهڵ بریتانیهكان دژی توركهكان. ناوچهی موسڵ بوو به پرسیارێكی ئاڵۆز له نێوان عێراق و توركیادا، بهڵام (نهتهوهیهكگرتووهكا ن) كردیان به خاكی عێراق له ساڵی ١٩٢٥.له جیاتی ئهوه بریتانیا داوای له عێراق كرد له قهرارێك كه له ساڵی ١٩٢٣ دا ئیمزاكرا بوو كه بۆ ماوهی چوار ساڵ بریتانیا لهوێ بمێنێتهوه بهڵام دهیان ویست زیاد بكرێت بۆ ٢٥ ساڵ وه پارێزگاری له كوردهكان بكهن له عێراق. دهسهڵاتی سیاسی له عێراق هاتهدهستی عهرهبی سونی كه مایهتی، مهلیك فهیسهڵ سونی بووه و وه بوونی ئهو چۆتهوه سهر عایلهی هاشمی. عهرهبی شیعهی زۆرینه دهسهڵاتی لێ كهم كرایهوه لهروی كۆمهڵایهتی و ئابوریدا بهڵام كورده سونیهكهمایهتیهكان دهسهڵاتی سیاسی خۆیان پتهوتر كرد.
سیستەمی
پاشایەتی عێراقی
سهربهخۆ بوونی مهلیكایهتی له عێراق له ساڵی ١٩٣٢ دانی بهرهسمی پێدانرا، له ساڵی ١٩٣٣ مهلیك فهیسهڵی یهك مردو كوڕهكهی غازی هاته جێگای ئهو. غازی كێشهیهكی گهورهی ههبوو لهگهڵ كوتله ئاینیهكان و كهمهنهتهوهیهكان. غازی له كارهساتێكی سهیاره دا له ساڵی ١٩٣٩ گیانی له دهست دا. كه فهیسهڵی دوو منداڵبوو بۆیه ئامۆزایهكی خۆی،ئهمیر عهبدوڵڵا دانا به مهلیك نوری سهعید كه هاورێیهكی مهلیك فهیسهڵ بوو دهسهڵاتی وهزیرایهتی تهواوی له دهست دا بوو له سهردهمی مهلیكایهتیدا عێراق یهكێك بوو له دامهزرێنهرهكانی نهتهوهیهگرتووهكان� � عهرهب له ساڵی١٩٤٥ وه ههمان ساڵ بوو به ئهندام له ووڵاته یهگرتووهكان.
عێراق دژی پلانی دابه شكردنی فهڵهستین بوو له ووڵاته یهكگرتووهكان وه بهشداری بههێزی چهكداری شهڕی عهرهب و ئیسرائیل كرد له ساڵی ١٩٤٨. بهرههم هێنانی نهوت زیادی كرد و بۆڕی نهوت بۆ لوبنان و سوریا دروست كران له نێوان ساڵهكانی ١٩٤٩بۆ١٩٥٢, ئهوهش بۆ هۆی پهرهسهندنی ئابوری ووڵاتهكه. ئهو هێزانهی كه دژی ڕژێم بوون زۆر بهخێرایی له زیاد بوون دا بوون، بههۆی ناڕهزای دژی ڕژێم وه بهڕازی نهبونی هاوبهشیكردنی ڕژێم له پهیمان نامهی بهغدا له ساڵی ١٩٥٥. ههروهها له بهر ئهوهی ڕژێمی نوری كهوتبۆ پاره خواردن و بهرتیل خواردن وه خهڵكی سیاسی دژ به ئهو ئازارو ئهشكهنجه دهدران. له ساڵی١٩٥٨كودهتایهك دژی مهلیكایهتی فهیسهڵی دوو نوری سهحید بهرپا بوو كه ناوی به شۆڕشی ١٤ی ئهیلول دانرا. له كوده تایهكهدا مهلیك فهیسهڵی دوو، وه ئهمیر عهبدوڵڵا كوژران وه نوری سهعید له ڕێگای ههڵاتن دا كوژرا.
سهربهخۆ بوونی مهلیكایهتی له عێراق له ساڵی ١٩٣٢ دانی بهرهسمی پێدانرا، له ساڵی ١٩٣٣ مهلیك فهیسهڵی یهك مردو كوڕهكهی غازی هاته جێگای ئهو. غازی كێشهیهكی گهورهی ههبوو لهگهڵ كوتله ئاینیهكان و كهمهنهتهوهیهكان. غازی له كارهساتێكی سهیاره دا له ساڵی ١٩٣٩ گیانی له دهست دا. كه فهیسهڵی دوو منداڵبوو بۆیه ئامۆزایهكی خۆی،ئهمیر عهبدوڵڵا دانا به مهلیك نوری سهعید كه هاورێیهكی مهلیك فهیسهڵ بوو دهسهڵاتی وهزیرایهتی تهواوی له دهست دا بوو له سهردهمی مهلیكایهتیدا عێراق یهكێك بوو له دامهزرێنهرهكانی نهتهوهیهگرتووهكان� � عهرهب له ساڵی١٩٤٥ وه ههمان ساڵ بوو به ئهندام له ووڵاته یهگرتووهكان.
عێراق دژی پلانی دابه شكردنی فهڵهستین بوو له ووڵاته یهكگرتووهكان وه بهشداری بههێزی چهكداری شهڕی عهرهب و ئیسرائیل كرد له ساڵی ١٩٤٨. بهرههم هێنانی نهوت زیادی كرد و بۆڕی نهوت بۆ لوبنان و سوریا دروست كران له نێوان ساڵهكانی ١٩٤٩بۆ١٩٥٢, ئهوهش بۆ هۆی پهرهسهندنی ئابوری ووڵاتهكه. ئهو هێزانهی كه دژی ڕژێم بوون زۆر بهخێرایی له زیاد بوون دا بوون، بههۆی ناڕهزای دژی ڕژێم وه بهڕازی نهبونی هاوبهشیكردنی ڕژێم له پهیمان نامهی بهغدا له ساڵی ١٩٥٥. ههروهها له بهر ئهوهی ڕژێمی نوری كهوتبۆ پاره خواردن و بهرتیل خواردن وه خهڵكی سیاسی دژ به ئهو ئازارو ئهشكهنجه دهدران. له ساڵی١٩٥٨كودهتایهك دژی مهلیكایهتی فهیسهڵی دوو نوری سهحید بهرپا بوو كه ناوی به شۆڕشی ١٤ی ئهیلول دانرا. له كوده تایهكهدا مهلیك فهیسهڵی دوو، وه ئهمیر عهبدوڵڵا كوژران وه نوری سهعید له ڕێگای ههڵاتن دا كوژرا.
سەردەمی
کۆماری ١٩٥٨
له ساڵی ١٩٥٨ سهردهمی مهلیكایهتی ڕوخاو دهوڵهتی عێراق دروست بوو و عهبدولكهریم قاسم هاته سهر حوكم. قاسم بانگهوازی بیروڕای ئازادی دهكردو پهیماننامهی بهغدای له ساڵی 1959 ههڵوهشاندهوه. قاسم، بارزانی بانگ هێشت كردهوه بۆ خاكی عێراق له ووڵاتی دهربهدهری یهكێتی سۆڤیهتی ئهوكاته. قاسم له سهرهتادا هاریكاری دهكرا له لایهن عهرهبهكان و شوعیهكان ههروهها سهرۆك هۆزهكانی كورد وهك بارزانی له حكومڕانی خۆیدا. بهڵام ئهو هاریكاریه زۆر تهمهنی كورت بوو. گرژی له نێوان قاسم و بارزانی دا دروست بوو له سهر بهڕێوه بردنی ئۆتۆنۆمی كوردستان. ههروهها لهگهڵ کۆمۆنیستەکان بارو دۆخی ئاڵۆز بوو تاوای لێهات قاسم لهكودهتایهكی سهربازی له ساڵی ١٩٦٣ دا كوژرا. حكومهتێكی تازه به سهركرده عهبدول سهلام عارف هاته سهر حوكم. عارف لهكارهساتێكی كۆپتهردا له ساڵی ١٩٦٦ دا كوژرا. جهنهڕاڵ عارف كه برای عهبدول سهلام بوو هاته جێگای ئهو. له ساڵی ١٩٦٨ عهبدولرحمان له كودهتایهك دا له سهر حوكم لابردرا.
له ساڵی ١٩٥٨ سهردهمی مهلیكایهتی ڕوخاو دهوڵهتی عێراق دروست بوو و عهبدولكهریم قاسم هاته سهر حوكم. قاسم بانگهوازی بیروڕای ئازادی دهكردو پهیماننامهی بهغدای له ساڵی 1959 ههڵوهشاندهوه. قاسم، بارزانی بانگ هێشت كردهوه بۆ خاكی عێراق له ووڵاتی دهربهدهری یهكێتی سۆڤیهتی ئهوكاته. قاسم له سهرهتادا هاریكاری دهكرا له لایهن عهرهبهكان و شوعیهكان ههروهها سهرۆك هۆزهكانی كورد وهك بارزانی له حكومڕانی خۆیدا. بهڵام ئهو هاریكاریه زۆر تهمهنی كورت بوو. گرژی له نێوان قاسم و بارزانی دا دروست بوو له سهر بهڕێوه بردنی ئۆتۆنۆمی كوردستان. ههروهها لهگهڵ کۆمۆنیستەکان بارو دۆخی ئاڵۆز بوو تاوای لێهات قاسم لهكودهتایهكی سهربازی له ساڵی ١٩٦٣ دا كوژرا. حكومهتێكی تازه به سهركرده عهبدول سهلام عارف هاته سهر حوكم. عارف لهكارهساتێكی كۆپتهردا له ساڵی ١٩٦٦ دا كوژرا. جهنهڕاڵ عارف كه برای عهبدول سهلام بوو هاته جێگای ئهو. له ساڵی ١٩٦٨ عهبدولرحمان له كودهتایهك دا له سهر حوكم لابردرا.
ڕژێم
بەعس
حزبی بهعس دهسهڵاتی گرته دهست و جهنهراڵ ئهحمهد حهسهن بهكر بوو به سهرۆك كۆماری عێراق. دروشمی حزبی بهعس ئهوه بوو« یهكێتی حزبی سۆسیالیستی عهرهبی بوو،له دویشدا نیشتیمانی عهرهبی قسهی سهر زاریان بوو. دان پێدانان بهڕهسمی بهمافهرهواكانی كورد و ناوچه كوردیهكان، ئهوه بوو بهیانی ١١ ئازاری ١٩٧١لێ كهوتهوه، بهڵام ڕژێمی بهعس له پهیمانهكانی خۆی پاش گهز بۆوه پهیمانی جهزائیریان له ساڵی ١٩٧٤ مۆر كرد لهگهڵ ئێران. له پاش مردنی (كوشتنی) ئهحمهد حهسهن بهكر له ساڵی ١٩٧٩سهددام حوسێن هاته سهر حوكم، كه دهمێك بوو دهسهڵاتی سهرهكی له دهست دابوو.
حزبی بهعس دهسهڵاتی گرته دهست و جهنهراڵ ئهحمهد حهسهن بهكر بوو به سهرۆك كۆماری عێراق. دروشمی حزبی بهعس ئهوه بوو« یهكێتی حزبی سۆسیالیستی عهرهبی بوو،له دویشدا نیشتیمانی عهرهبی قسهی سهر زاریان بوو. دان پێدانان بهڕهسمی بهمافهرهواكانی كورد و ناوچه كوردیهكان، ئهوه بوو بهیانی ١١ ئازاری ١٩٧١لێ كهوتهوه، بهڵام ڕژێمی بهعس له پهیمانهكانی خۆی پاش گهز بۆوه پهیمانی جهزائیریان له ساڵی ١٩٧٤ مۆر كرد لهگهڵ ئێران. له پاش مردنی (كوشتنی) ئهحمهد حهسهن بهكر له ساڵی ١٩٧٩سهددام حوسێن هاته سهر حوكم، كه دهمێك بوو دهسهڵاتی سهرهكی له دهست دابوو.
شهری
عێراق و ئێران
له ساڵی 1980 عێراق دهیهویست، سنوری شهتلعهرهب بگێرێتهوه بۆ خۆی كه له ساڵی 1974 عێراق دابووی به ئێران له بری ئهوهی ئێران هاریكاری كوردهكان نهكات. عێراق هاریكاریهكی تهواوی ههبوو لهلایهن ووڵاته عهرهبیهكانهوه دژی شیعهی ئێران. له شهرهكهدا ئهوروپاو یابان وووڵاتی دورگهی عهرهبی بهتایبهتی سعودیه هاریكاری عێراقیان دهكرد بهپاره (قهرز) به نزیكهی ٨٠ ملیارد دۆلاری ئهمریكی. دوای راوهستانی شهڕ، ووڵاتهكان دهیان ویست قهرزهكانی خۆیان لهگهڵ عێراق باس بكهن. بهڵام عێراق خۆی له گێلی دهدا. ئهمریكا كه قهرزی نهدابوو به عێراق له جیاتی ئهوه قهرزی پێداو یارمهتی خواردهمه نی به عێراق دهدا. ئهمریكا گهلێك كومپانیای نهوتی عێراقی كڕی و هاوكاری ئهمریكاو عێراق زۆر گهرم بوو تا ئهو كاتهی عێراق له ساڵی ١٩٠٠ كوێتی داگیر كرد، وه له ههمان ساڵ دا پهیمانی ئاشتی له نێوان ئێران و عێراق مۆر كرا. دوو سهبهبی هێرشی عێراق بۆ سهر كوێت، یهكهم: عێراق دهی گوت كوێت سهر به عێراق بووه و یهكێكه له ناوچهكانی بهسرا وه. سهبهبی دووهم: داواكردنی كوێت له قهرزهكانی كه دابووی به عێراق دژی شهڕی ئێران.
ئهوه بوو ئهمریكا به ڕهزامهندی ووڵاته یهكگرتووهكان لهگهڵ هاوپهیمانیهكانی كه بریتانیا، فهڕهنسا وه پێنج ووڵاتهكهی كهنداوی عهرهبی، میسر، سوریا وه مهغریب هێرشیان كرده سهر عێڕاق.
ئازاد كردنی كوێت له ١/١٧/ ١٩٩١دهستی پێكرد وه له ٢٨ ی مانگی٢ ی ههمان ساڵ شهڕ ڕاوهستا. هاوپهیمانهكان كوێتیان به عێراق بهجێهێشت و سهركهوتن، عێراق به ههموو مهرجێكی ئهمریكا ڕازی بوو. لهو مهرجانه نهمانی زۆری هێزی سهربازی، داپڵۆساندنی چهكی قورس وه دان پێنان به ووڵاتی كوێت.
له ساڵی 1980 عێراق دهیهویست، سنوری شهتلعهرهب بگێرێتهوه بۆ خۆی كه له ساڵی 1974 عێراق دابووی به ئێران له بری ئهوهی ئێران هاریكاری كوردهكان نهكات. عێراق هاریكاریهكی تهواوی ههبوو لهلایهن ووڵاته عهرهبیهكانهوه دژی شیعهی ئێران. له شهرهكهدا ئهوروپاو یابان وووڵاتی دورگهی عهرهبی بهتایبهتی سعودیه هاریكاری عێراقیان دهكرد بهپاره (قهرز) به نزیكهی ٨٠ ملیارد دۆلاری ئهمریكی. دوای راوهستانی شهڕ، ووڵاتهكان دهیان ویست قهرزهكانی خۆیان لهگهڵ عێراق باس بكهن. بهڵام عێراق خۆی له گێلی دهدا. ئهمریكا كه قهرزی نهدابوو به عێراق له جیاتی ئهوه قهرزی پێداو یارمهتی خواردهمه نی به عێراق دهدا. ئهمریكا گهلێك كومپانیای نهوتی عێراقی كڕی و هاوكاری ئهمریكاو عێراق زۆر گهرم بوو تا ئهو كاتهی عێراق له ساڵی ١٩٠٠ كوێتی داگیر كرد، وه له ههمان ساڵ دا پهیمانی ئاشتی له نێوان ئێران و عێراق مۆر كرا. دوو سهبهبی هێرشی عێراق بۆ سهر كوێت، یهكهم: عێراق دهی گوت كوێت سهر به عێراق بووه و یهكێكه له ناوچهكانی بهسرا وه. سهبهبی دووهم: داواكردنی كوێت له قهرزهكانی كه دابووی به عێراق دژی شهڕی ئێران.
ئهوه بوو ئهمریكا به ڕهزامهندی ووڵاته یهكگرتووهكان لهگهڵ هاوپهیمانیهكانی كه بریتانیا، فهڕهنسا وه پێنج ووڵاتهكهی كهنداوی عهرهبی، میسر، سوریا وه مهغریب هێرشیان كرده سهر عێڕاق.
ئازاد كردنی كوێت له ١/١٧/ ١٩٩١دهستی پێكرد وه له ٢٨ ی مانگی٢ ی ههمان ساڵ شهڕ ڕاوهستا. هاوپهیمانهكان كوێتیان به عێراق بهجێهێشت و سهركهوتن، عێراق به ههموو مهرجێكی ئهمریكا ڕازی بوو. لهو مهرجانه نهمانی زۆری هێزی سهربازی، داپڵۆساندنی چهكی قورس وه دان پێنان به ووڵاتی كوێت.
ڕاپهرینی
كوردهكان و شیعهكان
له خواروی عێراقهوه شیعهكان و له كوردستانیشهوه كوردهكان ههلیان قۆستهوه به كزبوونی ڕژێم و دهستیان كرد به ڕاپهڕین. له كوردستان له ٤ ی مانگی ٣ ی ١٩٩١ گهلی كورد به هاوكاری پێشمهرگه ڕاپهڕینی خۆیان دهست پێكرد له شاری ڕانیهوه. گهلی كورد ئهوهنده تامهزرۆی ئازادی بوو یهكگرتنهكی تهواوی خهڵكانی گرتپۆوه، ههمووی یهك دهنگ یهك ههڵوێست بێ ئهوهی بیر له تهسكایهتی حزبی یان كهسایهتی بكاتهوه. دروشمی خهبات و ئازادی بوو بۆ كوردستان. بۆ ماوهیهكی كهم گشت ناوچه كوردیهكان ئازاد كران به كهركوكیشهوه. بهڵام به داخهوه ئهم ئازادیه زۆری نهخایهند. ڕژێم ڕوی تێكردین و دۆستانیش چاویان نوقاند و ڕویان لێ وهرگێراین.
له خواروی عێراقهوه شیعهكان و له كوردستانیشهوه كوردهكان ههلیان قۆستهوه به كزبوونی ڕژێم و دهستیان كرد به ڕاپهڕین. له كوردستان له ٤ ی مانگی ٣ ی ١٩٩١ گهلی كورد به هاوكاری پێشمهرگه ڕاپهڕینی خۆیان دهست پێكرد له شاری ڕانیهوه. گهلی كورد ئهوهنده تامهزرۆی ئازادی بوو یهكگرتنهكی تهواوی خهڵكانی گرتپۆوه، ههمووی یهك دهنگ یهك ههڵوێست بێ ئهوهی بیر له تهسكایهتی حزبی یان كهسایهتی بكاتهوه. دروشمی خهبات و ئازادی بوو بۆ كوردستان. بۆ ماوهیهكی كهم گشت ناوچه كوردیهكان ئازاد كران به كهركوكیشهوه. بهڵام به داخهوه ئهم ئازادیه زۆری نهخایهند. ڕژێم ڕوی تێكردین و دۆستانیش چاویان نوقاند و ڕویان لێ وهرگێراین.
کۆڕەوی
١٩٩١
ڕژێمی بهغدا له خواروی عێراقهوه كهوت بۆ سهر گیانی شیعهكان و كوشتن و برین و بهكۆمهڵ كوشتن. له خووارو ڕاپهرینی شیعهی تواندهوه و ههموو هێزهكهی خۆی كۆكردهوه بۆ سهر كوردستان، بهكۆپتهرو تۆپ و لهشكرهوه هێرشی هێنا، ئهوه بوو كۆڕهوه بهكۆمهڵهكهی چهند ملیۆنی لێ كهوتهوه. دهتوانین بڵێین خۆش بهختانه لهرێگهی میدیاكانهوه كارهساته دڵتهزێنهكه گوێزرایهوه بۆ سهر شاشهی تهلهفیزیۆنهكان له گشت جیهاندا. ئهوه وای كرد كههاوپهیمانهكان چاوی بهبهزهی خۆیان بكهنهوه و دهستی ڕهحمهت بۆ گهلی زوڵم لێكراوی كورد درێژبكهن. هێزه هاوپهیمانهكان دوو هێزی دژه فڕۆكهیهكانی عێراقیان دروست كرد، كه عێراق نهتوانێ جموجۆڵی سهربازی و فڕۆكهیی لهم ناو چانهدا بهكار بهێنێ، ئهویش هێڵی ٣٢ له خوارهوه، وه هێڵی ٣٦له سهرهوه.
ڕژێمی بهغدا له خواروی عێراقهوه كهوت بۆ سهر گیانی شیعهكان و كوشتن و برین و بهكۆمهڵ كوشتن. له خووارو ڕاپهرینی شیعهی تواندهوه و ههموو هێزهكهی خۆی كۆكردهوه بۆ سهر كوردستان، بهكۆپتهرو تۆپ و لهشكرهوه هێرشی هێنا، ئهوه بوو كۆڕهوه بهكۆمهڵهكهی چهند ملیۆنی لێ كهوتهوه. دهتوانین بڵێین خۆش بهختانه لهرێگهی میدیاكانهوه كارهساته دڵتهزێنهكه گوێزرایهوه بۆ سهر شاشهی تهلهفیزیۆنهكان له گشت جیهاندا. ئهوه وای كرد كههاوپهیمانهكان چاوی بهبهزهی خۆیان بكهنهوه و دهستی ڕهحمهت بۆ گهلی زوڵم لێكراوی كورد درێژبكهن. هێزه هاوپهیمانهكان دوو هێزی دژه فڕۆكهیهكانی عێراقیان دروست كرد، كه عێراق نهتوانێ جموجۆڵی سهربازی و فڕۆكهیی لهم ناو چانهدا بهكار بهێنێ، ئهویش هێڵی ٣٢ له خوارهوه، وه هێڵی ٣٦له سهرهوه.
جوگرافیا
وتاری سەرەکی: جوگرافیای عێراق
وڵاتی عێراق رووبەرەکەی نزیکەی ٤٥٣.٥٠٠ کم، شوێنێکی گرنگی ھەیە لە جیھانی نوێدا لەبەر ئەوەی شوێنێکی جوگرافی بایەخ داری ھەیە و دەروانێت بە سەر بەشی رۆژھەلاتی ناوچەی رۆژھەلاتی ناوەراست، هەوەها دەکەوێتە سەر پردێک زەوی ھەرسێ کیشوەرەکان بەیەکتر دەگەیەنێت ئەوروپا، ئاسیا، ئەفریقا، وە ئاسانترین شوێن و رێگای وشکانی و ئاوییە کە بە ناوچە ئاوەدانەکاندا دەروات، عێراق بەشێکە لە ناوچەی یان لە رێگای (ھلال الخصیب) ئەم ناوچەیە دەست پێدەکات لە کەنداوی عەرەبی و پاشان پێچ دەخواتەوە بەرەو عێراق و سوریا و فەلەستین و لوبنان و تا دەگاتە سەر دەریای سپی ناوەراست. لە سەردەمی مێژووی کۆندا ئەم ناوچەیە رێگای بە یەکگەیشتنی نەتەوەکانی رۆژھەلات بە رۆژئاوا بوو. سەرەڕای پێشکەوتنی شارستانی و ھۆیەکانی گواستنەوە، عێراق گرنگی و تایبەتمەندی شوێنی خۆی پاراست؛ لەبەر ئەوەی ھەموو رێگاکان لە ناوچەی کەنداو کۆدەبێتەوە وە ناوچەکانی باکورو رۆژھەلاتی کەنداوی عەرەب ناوچەی شاخاوی و سەختن سەرەڕای ئەوەی ناوچەی کەنداوی عەرەب شوێنێکی بازرگانی مامناوەندییە ئەویش لەبەر بوونی رێگاکانی ئاوی بەدەریای سوور و نۆکەندی سوێسدا. بەڵام باشووری عێراق گرنگییەکی تایبەتی ھەیە لەبەر ئەوەی ناوچەیەکی بازرگانی یان بەناوچەیەکی (ترانسێت)ە سەرەرای گرنگی شوێنەکەی وڵاتی عێراق لەرووی ئابوورییەوە بایەخی زۆری ھەیە چونکە مادەی سەرەتایی کانزایی زۆری تێدایە کە جیھانی نوێ پێویستییەتی، و عێراق لەڕووی کشتوکاڵییەوە گرینگی خۆی ھەیە بەتایبەتی لە بواری چاندنی دانەوێلە (گەنم و جۆ)دا، سەرەرای بوونی چەندین جۆر کانزا و سامانی سروشتی تر.
وتاری سەرەکی: جوگرافیای عێراق
وڵاتی عێراق رووبەرەکەی نزیکەی ٤٥٣.٥٠٠ کم، شوێنێکی گرنگی ھەیە لە جیھانی نوێدا لەبەر ئەوەی شوێنێکی جوگرافی بایەخ داری ھەیە و دەروانێت بە سەر بەشی رۆژھەلاتی ناوچەی رۆژھەلاتی ناوەراست، هەوەها دەکەوێتە سەر پردێک زەوی ھەرسێ کیشوەرەکان بەیەکتر دەگەیەنێت ئەوروپا، ئاسیا، ئەفریقا، وە ئاسانترین شوێن و رێگای وشکانی و ئاوییە کە بە ناوچە ئاوەدانەکاندا دەروات، عێراق بەشێکە لە ناوچەی یان لە رێگای (ھلال الخصیب) ئەم ناوچەیە دەست پێدەکات لە کەنداوی عەرەبی و پاشان پێچ دەخواتەوە بەرەو عێراق و سوریا و فەلەستین و لوبنان و تا دەگاتە سەر دەریای سپی ناوەراست. لە سەردەمی مێژووی کۆندا ئەم ناوچەیە رێگای بە یەکگەیشتنی نەتەوەکانی رۆژھەلات بە رۆژئاوا بوو. سەرەڕای پێشکەوتنی شارستانی و ھۆیەکانی گواستنەوە، عێراق گرنگی و تایبەتمەندی شوێنی خۆی پاراست؛ لەبەر ئەوەی ھەموو رێگاکان لە ناوچەی کەنداو کۆدەبێتەوە وە ناوچەکانی باکورو رۆژھەلاتی کەنداوی عەرەب ناوچەی شاخاوی و سەختن سەرەڕای ئەوەی ناوچەی کەنداوی عەرەب شوێنێکی بازرگانی مامناوەندییە ئەویش لەبەر بوونی رێگاکانی ئاوی بەدەریای سوور و نۆکەندی سوێسدا. بەڵام باشووری عێراق گرنگییەکی تایبەتی ھەیە لەبەر ئەوەی ناوچەیەکی بازرگانی یان بەناوچەیەکی (ترانسێت)ە سەرەرای گرنگی شوێنەکەی وڵاتی عێراق لەرووی ئابوورییەوە بایەخی زۆری ھەیە چونکە مادەی سەرەتایی کانزایی زۆری تێدایە کە جیھانی نوێ پێویستییەتی، و عێراق لەڕووی کشتوکاڵییەوە گرینگی خۆی ھەیە بەتایبەتی لە بواری چاندنی دانەوێلە (گەنم و جۆ)دا، سەرەرای بوونی چەندین جۆر کانزا و سامانی سروشتی تر.
سنوور
دەکەوێتە باشووری روژئاوای ئاسیا و باکووری روژھەلاتی نیشتمانی عەرەبی. تورکیا ئەکەوێتە باکوورییەوە و لای روژھەلاتی ئێرانە و ھەریەک لە سووریا و ئوردن و عەرەبستانی سەعوودی ئەکەونە ڕۆژئاوایەوە، و کووەیت و کەنداوی عەرەبی لە باشوورییدان.
له رووی جو گرافیا
بەرزی و نزمی
نەخشەی تۆپۆگرافی عێراق
لێکۆلینەوە لە فیسۆگرافیای ولاتی عێراق کارێکی ئاسان نیە لەبەر ئەوەی لە سنوری ئەم ولاتە چەندین جۆر دیاردەی سروشتی رووی زەوی بە چاو دەبینین، ناوچە شاخاوییە بەرزەکان لە باکوور و باکووری رۆژھەلاتدا کە لە رووی پێکھاتەوە بەشێکن لە زنجیرە چیاکانی ئەلپی لە ئەوروپادا پاشان بەرەو ئاسیا درێژدەبنەوە لە ناوچەکانی بێرنە لە ئیسپانیا تا دەگاتە چیاکانی الیوماس لە بۆرما. بەشەکانی رۆژئاوای عێراق بەشێکن لە بانەکانی نیمچەدوورگەی عەرەبی کە لە رووی جیۆلۆجیەوە لە تاوێری زۆر کەونن(بەردی کۆن)، وە زۆر رەقن بەلام ، بەشەکانی ناوەراستی یان (دەشتەکانی دۆلی دیجلە و فورات) کە بە قووڕ و ڵیتە داپۆشراوە لە سەردەمی دووھەم و سێیەمی جیۆلوجی دروست بوون لەگەل دروست بوونی دەشتەکانی ھیند کە (کنج و سند) ناسراون ئەم دەشتانە زۆر نزمن، بەلام ناوچەی زۆرگ چەند تایبەتمەندیەکی خۆی ھەیە کە جیا دەکرێتەوە لە ناوچەکانی تر ئەم ناوچەیە لە پێچی سادە پێک ھاتووە وە لە نێوان ئەو پێچانەدا دەشتی فراوان ھەیە بۆیە ناتواندرێت لەگەل ناوچە شاخاویە بەرزەکاندا یەک بخرێت، لەرووی بەرزی و نزمییەوە ناوچەی زوورگ جیاوازە لەگەل دەشتی نیشتەنی بۆیە ناتواندرێت لەگەل ئەم دەشتانەدا یەک بخرێت، بەلام ناوچەی بانی رۆژئاوا تەنھا بەشە یا ناوچەیە لە عێراقدا پێکھاتەکەی بەردی زۆر کۆنن کە لە بۆ سەردەمە کۆنەکان دەگەرێتەوە ئەم بەردانە بەبەردی کلس داپۆشراون کە پێک ھاتەکەی دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی دووھەم و سێیەمی جیۆلۆجی. دواتر ئەو بەرگانە لە بەشەکانی رۆژئاوا نەمان بەھۆی دامالینەوە ھەرچەندە لە رۆژئاواوە بەرەو رۆژھەلات بچین جۆری بەردەکان دەگۆرێت لە بەردی کۆنەوە بۆ بەردی نوێ و ئەگەر سەیری چینەکانی ئەم بەردانە بکەین لە بانی رۆژئاوا لێژاییان زۆر کەمە چونکە دامالین زۆر کاری تێکردوون تەنھا لە ناوچەی (کارە) نەبێت لە رۆخەکانی رۆژھەلاتی بانی رۆژئاوا کە بەپێچی سادە کۆتاییان دێت وە لە ھەندێ شوێندا تووشی شکان بوونەوە. بەلام دەشتی نیشتەنی ھەموو بەشەکانی تەختن تەنھا بەشی رۆژئاوای نەبێت کە ھەندێ بانی تێکەل بووە کە سەردەمی جیۆلۆجییەکەشی دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی (میۆسین).
عێراق لە ڕووی بەرز و نزمییەوە دابەش دەبێت بۆ چوار بەش؛
ناوچەی شاخاوی لە عێراقدا
ناوچەی زوورگ
بانی ڕۆژئاوا
دەشتی نیشتەنی
ئاو و ھەوا
ئاو و ھەوا
ەکاتی ھەر لێکۆلینەوەیەکی ئاووھەوادا پێویستە رەگەزەکانی ئاووھەوا وەربگرین وەکو (گەرمی , باران , با , پالەپەستۆ , شێ) بۆدیاری کردنی روخساری ئاووھەوای ھەرناوچەیەک وەھەر ھەرێمێکی جوگرافی. ھەندێک جارھۆکاری شوێن و دوورو نزیکی لە رووبەرە ئاویەکان رۆلی خۆی دەبینێ بۆ دەستنیشان کردنی جۆری ئاووھەوا لە عیراقدا، پلەی گەرمی بەرزدەبێتەوە لەوەرزی ھاویندا پاشان نزم دەبێتەوە لە وەرزی زستاندا. بەرزی و پلەی گەرمی لەعیراقدا دەگەرێتەوە بۆچەند ھۆیەک وەک دووری شوێنەکەی لەرووبەرە ئاویەکان و درێژی کاتژمێرەکانی رۆژ کە لە ھەندێ رۆژەکانی مانگی تەمموز (١٤.٤) کاتژمێر و چوار دەقیقە دەبێت و ھەروەھا کەمی رێژەی شێ و ئاسمانی ساف(سامال). بەلام نزمی لەزستاندا دەگەرێتەوە بۆ نزیکی لەھێلی یەکسان و بەرزی ونزمی رووی خاکەکەی و سەرەرای کاریگەری پالەپەستۆ و پەستانی کەش کە کار لەئاووھەواکەی دەکەن لەم وەرزەدا. بەلام لەرووی باران بارینەوە کە جۆری بارانی گەردەلولە (بابۆران) و رێژەکەش جیاوازە ئەویش بەپێی ئەندازەی ھاتنی ئەو (نەوالە شێیانە). جیاوازی بەرزی لە ئاستی رووی دەریاوە کە رێژەکەی لەنێوان(١٠ – ١٠٠ سم) دەبێت ھەر چەندە بەرەو باکوورو باکووری رۆژھەلات برۆین بایەکەی لەجۆری باکوری رۆژئاوایە خێراییەکەی مام ناوەندییە بەدرێژایی رۆژەکانی سال، بەلام لەباشوردا جۆری بایەکە دەگۆرێ بۆ بای باشوری رۆژھەلات و عیراق بەزۆری لەژێر پالە پەستۆی بەرزی نیمچە خولگەییە کە زالە بەسەر بیابانی گەورەی عەرەبی وە نابێ کاریگەری بەرزی ونزمی لەبیربکەین بەتایبەتی لەناوچە شاخاویەکاندا لەسەر ئاراستەی (با) و رێژەی باران و جۆری داباریندا. بۆیە ئاووھەوای عیراق دەکەوێتە ژێرکاریگەری کۆمەلێک گۆراوی ئاووھەوای جێگیر و ناجێگیر کە ئەوانەی دەبنەھۆی جیاوازی ئاووھەوا لەزستانەوە بۆھاوین و لەباکورەوە بۆ باشوور.
ڕووباری فوڕات
دەکەوێتە باشووری روژئاوای ئاسیا و باکووری روژھەلاتی نیشتمانی عەرەبی. تورکیا ئەکەوێتە باکوورییەوە و لای روژھەلاتی ئێرانە و ھەریەک لە سووریا و ئوردن و عەرەبستانی سەعوودی ئەکەونە ڕۆژئاوایەوە، و کووەیت و کەنداوی عەرەبی لە باشوورییدان.
له رووی جو گرافیا
بەرزی و نزمی
نەخشەی تۆپۆگرافی عێراق
لێکۆلینەوە لە فیسۆگرافیای ولاتی عێراق کارێکی ئاسان نیە لەبەر ئەوەی لە سنوری ئەم ولاتە چەندین جۆر دیاردەی سروشتی رووی زەوی بە چاو دەبینین، ناوچە شاخاوییە بەرزەکان لە باکوور و باکووری رۆژھەلاتدا کە لە رووی پێکھاتەوە بەشێکن لە زنجیرە چیاکانی ئەلپی لە ئەوروپادا پاشان بەرەو ئاسیا درێژدەبنەوە لە ناوچەکانی بێرنە لە ئیسپانیا تا دەگاتە چیاکانی الیوماس لە بۆرما. بەشەکانی رۆژئاوای عێراق بەشێکن لە بانەکانی نیمچەدوورگەی عەرەبی کە لە رووی جیۆلۆجیەوە لە تاوێری زۆر کەونن(بەردی کۆن)، وە زۆر رەقن بەلام ، بەشەکانی ناوەراستی یان (دەشتەکانی دۆلی دیجلە و فورات) کە بە قووڕ و ڵیتە داپۆشراوە لە سەردەمی دووھەم و سێیەمی جیۆلوجی دروست بوون لەگەل دروست بوونی دەشتەکانی ھیند کە (کنج و سند) ناسراون ئەم دەشتانە زۆر نزمن، بەلام ناوچەی زۆرگ چەند تایبەتمەندیەکی خۆی ھەیە کە جیا دەکرێتەوە لە ناوچەکانی تر ئەم ناوچەیە لە پێچی سادە پێک ھاتووە وە لە نێوان ئەو پێچانەدا دەشتی فراوان ھەیە بۆیە ناتواندرێت لەگەل ناوچە شاخاویە بەرزەکاندا یەک بخرێت، لەرووی بەرزی و نزمییەوە ناوچەی زوورگ جیاوازە لەگەل دەشتی نیشتەنی بۆیە ناتواندرێت لەگەل ئەم دەشتانەدا یەک بخرێت، بەلام ناوچەی بانی رۆژئاوا تەنھا بەشە یا ناوچەیە لە عێراقدا پێکھاتەکەی بەردی زۆر کۆنن کە لە بۆ سەردەمە کۆنەکان دەگەرێتەوە ئەم بەردانە بەبەردی کلس داپۆشراون کە پێک ھاتەکەی دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی دووھەم و سێیەمی جیۆلۆجی. دواتر ئەو بەرگانە لە بەشەکانی رۆژئاوا نەمان بەھۆی دامالینەوە ھەرچەندە لە رۆژئاواوە بەرەو رۆژھەلات بچین جۆری بەردەکان دەگۆرێت لە بەردی کۆنەوە بۆ بەردی نوێ و ئەگەر سەیری چینەکانی ئەم بەردانە بکەین لە بانی رۆژئاوا لێژاییان زۆر کەمە چونکە دامالین زۆر کاری تێکردوون تەنھا لە ناوچەی (کارە) نەبێت لە رۆخەکانی رۆژھەلاتی بانی رۆژئاوا کە بەپێچی سادە کۆتاییان دێت وە لە ھەندێ شوێندا تووشی شکان بوونەوە. بەلام دەشتی نیشتەنی ھەموو بەشەکانی تەختن تەنھا بەشی رۆژئاوای نەبێت کە ھەندێ بانی تێکەل بووە کە سەردەمی جیۆلۆجییەکەشی دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی (میۆسین).
عێراق لە ڕووی بەرز و نزمییەوە دابەش دەبێت بۆ چوار بەش؛
ناوچەی شاخاوی لە عێراقدا
ناوچەی زوورگ
بانی ڕۆژئاوا
دەشتی نیشتەنی
ئاو و ھەوا
ئاو و ھەوا
ەکاتی ھەر لێکۆلینەوەیەکی ئاووھەوادا پێویستە رەگەزەکانی ئاووھەوا وەربگرین وەکو (گەرمی , باران , با , پالەپەستۆ , شێ) بۆدیاری کردنی روخساری ئاووھەوای ھەرناوچەیەک وەھەر ھەرێمێکی جوگرافی. ھەندێک جارھۆکاری شوێن و دوورو نزیکی لە رووبەرە ئاویەکان رۆلی خۆی دەبینێ بۆ دەستنیشان کردنی جۆری ئاووھەوا لە عیراقدا، پلەی گەرمی بەرزدەبێتەوە لەوەرزی ھاویندا پاشان نزم دەبێتەوە لە وەرزی زستاندا. بەرزی و پلەی گەرمی لەعیراقدا دەگەرێتەوە بۆچەند ھۆیەک وەک دووری شوێنەکەی لەرووبەرە ئاویەکان و درێژی کاتژمێرەکانی رۆژ کە لە ھەندێ رۆژەکانی مانگی تەمموز (١٤.٤) کاتژمێر و چوار دەقیقە دەبێت و ھەروەھا کەمی رێژەی شێ و ئاسمانی ساف(سامال). بەلام نزمی لەزستاندا دەگەرێتەوە بۆ نزیکی لەھێلی یەکسان و بەرزی ونزمی رووی خاکەکەی و سەرەرای کاریگەری پالەپەستۆ و پەستانی کەش کە کار لەئاووھەواکەی دەکەن لەم وەرزەدا. بەلام لەرووی باران بارینەوە کە جۆری بارانی گەردەلولە (بابۆران) و رێژەکەش جیاوازە ئەویش بەپێی ئەندازەی ھاتنی ئەو (نەوالە شێیانە). جیاوازی بەرزی لە ئاستی رووی دەریاوە کە رێژەکەی لەنێوان(١٠ – ١٠٠ سم) دەبێت ھەر چەندە بەرەو باکوورو باکووری رۆژھەلات برۆین بایەکەی لەجۆری باکوری رۆژئاوایە خێراییەکەی مام ناوەندییە بەدرێژایی رۆژەکانی سال، بەلام لەباشوردا جۆری بایەکە دەگۆرێ بۆ بای باشوری رۆژھەلات و عیراق بەزۆری لەژێر پالە پەستۆی بەرزی نیمچە خولگەییە کە زالە بەسەر بیابانی گەورەی عەرەبی وە نابێ کاریگەری بەرزی ونزمی لەبیربکەین بەتایبەتی لەناوچە شاخاویەکاندا لەسەر ئاراستەی (با) و رێژەی باران و جۆری داباریندا. بۆیە ئاووھەوای عیراق دەکەوێتە ژێرکاریگەری کۆمەلێک گۆراوی ئاووھەوای جێگیر و ناجێگیر کە ئەوانەی دەبنەھۆی جیاوازی ئاووھەوا لەزستانەوە بۆھاوین و لەباکورەوە بۆ باشوور.
ڕووباری فوڕات
دەرامەتی
ئاو
مەبەست لەدەرامەتی ئاو لە عیراقدا ھەموو ئەو سەرچاوانە دەگرێتەوە کە لە سنورەکەی دایە وەک:
ئاوی سەرزەوی
باران وبەفر
ئاوی ژێر زەوی
عیراق ھەر لەکۆندا بە وولاتی یان دۆلی دوو رووبار ناسراوە ئەمەش وای کردووە گرنگیەکی ئابووری ھەبێت پاشان ببیتە ھۆی دروست بوونی چەندین شارستانیەت
دیمۆگرافیا
کۆمەڵە ڕەگەزی و ئاینییە سەرەکییەکان لە عێراقدا:
██ شیعەی عەرەب
██ سوننەی عەرەب
██ کورد
██ ئاشور
██ یەزیدی
██ تورکمان
دانیشتوانی عێراق لە سالی ١٨٦٦ لە سەردەمی عوسمانییەکان دواتر لە سالی ( ١٩٠٥ و ١٩١٩ ) ھەندێک ھەول درا بۆ زانینی ژمارەی دانیشتوان لە عێراقدا لە ١٩٢١ ھەروەھا ١٩٢٣ ھەولێک لە ئارادا بوو بۆ زانینی ژمارەی دانیشتوان لە ویلایەتی موێل وەکو سەر ژمێر لە سالی ١٩٢٧ سەرژمێری گشتی دانیشتوان ئەنجام درا بەلام سەرکەوتوو نەبوو کە ژمارەی دانیشتوانی عێراق لەو سەرژمێریەدا ٢.٩٦٨.٠٠٠ کەس بوو، کە ١.٠٥١.٠٠٠ کور بوو، و ١.٤٥٥.٠٠٠ کچ بوو، لە سالی ١٩٣٤ دیسان ھەول درا سەرژمێری ئەنجام بدرێت وە ئەنجام درا بەلام نەک بە مانای سەرژمێری گشتی چونکە ئامادەکاری باش بۆ نەکرابوو، بەلام یەکەم سەرژمێری گشتی بەمانی سەرژمێری لە سالی ١٩٤٧ ئەنجام درا ماوەی یەک مانگ بەردەوام بوو کە تێدا ژمارەی دانیشتوان نزیکەی (٥.٠٠٠.٠٠٠ ) کەس بوو کە تێدا رێژەی گەشەی دانیشتوان ٢.٦ بوو، دواتر بەرز بووەوە بۆ ٣.٢ بەلام یەکەم سەرژمێری راست و دروست کە ئەنجام درا لە سالی ١٩٥٧ بوو نەتەوە یەکگرتووەکان سەرپەرشتی دەکرد ئەو کەموو کوریانەی کەلە سالی ١٩٤٧دا ھەبوو چارەسەرکرا فۆرمەکانی بە زمانی (عەرەبی، کوردی، ئینگلیزی، تورکمانی، تورکی) چاپ کرابوو. دواتر لە سالی ١٩٦٥ سەرژمێرییەکی تر ئەنجام درا کە زیاتر مەبەستێکی سیاسی لە دوواوە بوو بە تایبەتی لە کاتی یەکگرتنەوەی ھەرسێ ولاتی مێر و سوریاو عێراق، ئەم سەرژمێرییە دوو سال پێش وادەی خۆی ئەنجام درا کە بە لۆژیکێکی (عەقلیەت) شۆڤینیانە ئەنجام درا سەرەرای ئەوەی لەو سەردەمە بە تایبەتی لە دوای سالی ١٩٦١ شۆرشی کورد بەرپابوو کە بووە ھۆی دروست بوونی شەر ھەروەھا ئاوارە بوونی خەلکێکی زۆر، مەبەستی سەرەکیش لەو سەرژمێریەدا کەم کردنەوەی رێژەی کورد بەتایبەتی لەو شوێنانەی کە نەتەوەکانی تری لێبوو وەکو تورکمان و عەرەب و کورد. کە رێژەی کورد بە جۆرێک کەم کرایەوە کەمتر لە ٢٥ % بوو، ھەروەھا بەشێک لە رێکەوتنامەی ١١ ی ئازار لە سالی ١٩٧٠ ئەنجام دانی سەرژمێری بۆ دیاری کردنی ناوچەی ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان سەرەرای تەواو بوونی کارەکانی لیژنەی سەرژمێری وە مانگێک بەر لە ئەنجام دانی ئەم پرۆسەیە دواخرا بۆ کاتێکی نادیار ، ئەوەبوو لە سالی ١٩٧٤ شەر دەستی پێکرد، لە سالی ١٩٧٥ رێکەوتنامەی جەزائیر مۆر کرا لە نێوان حکومەتی شا و عێراق لەو سەردەمەدا. پاشان شۆرەشی کورد تێکچوو وە زۆربەی گوندەکان تێک چوون چۆل کران وە خەلکەکە راگوێزرانەوە بۆ کۆمەلگا زۆرە ملێیەکان و خوارووی عێراق، دواتر لە سالی ١٩٧٧ سەرژمێری ئەنجام درایەوە کە لە کاتی شەرو بارودۆخێکی سیاسی نالەباردا بوو ، دواتر دوای ھەلگیرسانی شۆرەشی عێراق – ئێران، لە سالی ١٩٨٧ سەرژمێری ئەنجام درا ئەوەبوو بارودۆخی کوردستان نالەبار بوو وە گوندەکانی کوردستان راگواسترانەوە کران بۆ کۆمەلگا زۆرە ملێیەکان، دوا سەرژمێریش لە سالی ١٩٩٧ ئەنجام درا لەلایەن رێکخراوی خۆراکی جیھانی، ھەرچەندە سەرژمێرییەکی گشتی نەبوو کەمووکوری زۆریشی تێدابوو، بریار وابوو لە ٢٠٠٧ ئەنجام بدرێت سەرژمێری بەلام لەبەر بارودۆخی سیاسی ئەنجام نەدرا.
ژمارە ساڵ کوڕ کچ ڕێژەی گەشە
١ ١٩٤٧ ٢٢٥٧ ٢٥٥٩ ٢.٦
٢ ١٩٥٧ ٣١٥٥ ٣١٤٤
٣ ١٩٦٥ ٤١٠٥ ٣٩٥٤
٤ ١٩٧٧ ٦١٨٣ ٥٨١٧ ٣.٢
٥ ١٩٨٧ ٨٣٩٦ ٨٤٧٥
بە پێی ئەم خشتەیەی سەرەوە تێکرای زۆر بوون و گەشەکردن بەرەو سەرەوە دەروات لە زیاد بوون دایە لە ١٩٤٧- ١٩٥٧ (٢.٦) بووە ، دواتر گەیشتە (٣.٢) لە (١٩٧٧ – ١٩٨٧) ھۆکارەکانی ئەم گەشە سەندنە سروشتیە بۆ جیاوازی لە نێوان رێژەی لە دایک بوون و مردووان دەگەرێتەوە. بۆ نمونە :لە سالی ١٩٨٠ تاکو ١٩٨٥ رێژەی لە دایک بوون ٤٤.٠٠٠ بوو بەرامبەر رێژە مردن کە تەنھا ١٠.٠٠٠ بوو واتا زیاد بوونی سروشتی ٣.٤ بوو ، ئەمەش ژمارەیەکی بەرزە ئەگەر بەراوورد بکەین لەگەل ولاتانی تری عەرەبیدا لە (میسر- ٢.٥)، لە (مەغریب – ٣.٢)، لە (سودان – ٣.٨)، (توونس – ٢.٥)، (یەمەن – ٣.١)، (مۆریتانیا – ٢.٨)، (لوبنان – ٢.٤)، (سعودیە –٦.٥)، (ئیمارات – ١٢ %)، (بەحرین – ١٤.٥) ، تێکرای گەشەی سالانەی دانیشتوان. بەلام چری دانیشتوان لە عیراقدا بەردەوام لە زیاد بووندایە. چری دانیشتوان لە سالی ١٩٤٧ تەنھا ١١ کەس بوو پاشان بەرز بووەوە بۆ ١٤ لە سالی ١٩٥٧ دواتر ١٨ لە سالی ١٩٦٥ پاشان ٢٨ لە سالی ١٩٧٧، ٣٧ لە ١٩٨٨، بەلام ئەم رێژەیە جیاوازی ھەیە لە شوێنێک بۆ شوێنێکی تر.
مەبەست لەدەرامەتی ئاو لە عیراقدا ھەموو ئەو سەرچاوانە دەگرێتەوە کە لە سنورەکەی دایە وەک:
ئاوی سەرزەوی
باران وبەفر
ئاوی ژێر زەوی
عیراق ھەر لەکۆندا بە وولاتی یان دۆلی دوو رووبار ناسراوە ئەمەش وای کردووە گرنگیەکی ئابووری ھەبێت پاشان ببیتە ھۆی دروست بوونی چەندین شارستانیەت
دیمۆگرافیا
کۆمەڵە ڕەگەزی و ئاینییە سەرەکییەکان لە عێراقدا:
██ شیعەی عەرەب
██ سوننەی عەرەب
██ کورد
██ ئاشور
██ یەزیدی
██ تورکمان
دانیشتوانی عێراق لە سالی ١٨٦٦ لە سەردەمی عوسمانییەکان دواتر لە سالی ( ١٩٠٥ و ١٩١٩ ) ھەندێک ھەول درا بۆ زانینی ژمارەی دانیشتوان لە عێراقدا لە ١٩٢١ ھەروەھا ١٩٢٣ ھەولێک لە ئارادا بوو بۆ زانینی ژمارەی دانیشتوان لە ویلایەتی موێل وەکو سەر ژمێر لە سالی ١٩٢٧ سەرژمێری گشتی دانیشتوان ئەنجام درا بەلام سەرکەوتوو نەبوو کە ژمارەی دانیشتوانی عێراق لەو سەرژمێریەدا ٢.٩٦٨.٠٠٠ کەس بوو، کە ١.٠٥١.٠٠٠ کور بوو، و ١.٤٥٥.٠٠٠ کچ بوو، لە سالی ١٩٣٤ دیسان ھەول درا سەرژمێری ئەنجام بدرێت وە ئەنجام درا بەلام نەک بە مانای سەرژمێری گشتی چونکە ئامادەکاری باش بۆ نەکرابوو، بەلام یەکەم سەرژمێری گشتی بەمانی سەرژمێری لە سالی ١٩٤٧ ئەنجام درا ماوەی یەک مانگ بەردەوام بوو کە تێدا ژمارەی دانیشتوان نزیکەی (٥.٠٠٠.٠٠٠ ) کەس بوو کە تێدا رێژەی گەشەی دانیشتوان ٢.٦ بوو، دواتر بەرز بووەوە بۆ ٣.٢ بەلام یەکەم سەرژمێری راست و دروست کە ئەنجام درا لە سالی ١٩٥٧ بوو نەتەوە یەکگرتووەکان سەرپەرشتی دەکرد ئەو کەموو کوریانەی کەلە سالی ١٩٤٧دا ھەبوو چارەسەرکرا فۆرمەکانی بە زمانی (عەرەبی، کوردی، ئینگلیزی، تورکمانی، تورکی) چاپ کرابوو. دواتر لە سالی ١٩٦٥ سەرژمێرییەکی تر ئەنجام درا کە زیاتر مەبەستێکی سیاسی لە دوواوە بوو بە تایبەتی لە کاتی یەکگرتنەوەی ھەرسێ ولاتی مێر و سوریاو عێراق، ئەم سەرژمێرییە دوو سال پێش وادەی خۆی ئەنجام درا کە بە لۆژیکێکی (عەقلیەت) شۆڤینیانە ئەنجام درا سەرەرای ئەوەی لەو سەردەمە بە تایبەتی لە دوای سالی ١٩٦١ شۆرشی کورد بەرپابوو کە بووە ھۆی دروست بوونی شەر ھەروەھا ئاوارە بوونی خەلکێکی زۆر، مەبەستی سەرەکیش لەو سەرژمێریەدا کەم کردنەوەی رێژەی کورد بەتایبەتی لەو شوێنانەی کە نەتەوەکانی تری لێبوو وەکو تورکمان و عەرەب و کورد. کە رێژەی کورد بە جۆرێک کەم کرایەوە کەمتر لە ٢٥ % بوو، ھەروەھا بەشێک لە رێکەوتنامەی ١١ ی ئازار لە سالی ١٩٧٠ ئەنجام دانی سەرژمێری بۆ دیاری کردنی ناوچەی ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستان سەرەرای تەواو بوونی کارەکانی لیژنەی سەرژمێری وە مانگێک بەر لە ئەنجام دانی ئەم پرۆسەیە دواخرا بۆ کاتێکی نادیار ، ئەوەبوو لە سالی ١٩٧٤ شەر دەستی پێکرد، لە سالی ١٩٧٥ رێکەوتنامەی جەزائیر مۆر کرا لە نێوان حکومەتی شا و عێراق لەو سەردەمەدا. پاشان شۆرەشی کورد تێکچوو وە زۆربەی گوندەکان تێک چوون چۆل کران وە خەلکەکە راگوێزرانەوە بۆ کۆمەلگا زۆرە ملێیەکان و خوارووی عێراق، دواتر لە سالی ١٩٧٧ سەرژمێری ئەنجام درایەوە کە لە کاتی شەرو بارودۆخێکی سیاسی نالەباردا بوو ، دواتر دوای ھەلگیرسانی شۆرەشی عێراق – ئێران، لە سالی ١٩٨٧ سەرژمێری ئەنجام درا ئەوەبوو بارودۆخی کوردستان نالەبار بوو وە گوندەکانی کوردستان راگواسترانەوە کران بۆ کۆمەلگا زۆرە ملێیەکان، دوا سەرژمێریش لە سالی ١٩٩٧ ئەنجام درا لەلایەن رێکخراوی خۆراکی جیھانی، ھەرچەندە سەرژمێرییەکی گشتی نەبوو کەمووکوری زۆریشی تێدابوو، بریار وابوو لە ٢٠٠٧ ئەنجام بدرێت سەرژمێری بەلام لەبەر بارودۆخی سیاسی ئەنجام نەدرا.
ژمارە ساڵ کوڕ کچ ڕێژەی گەشە
١ ١٩٤٧ ٢٢٥٧ ٢٥٥٩ ٢.٦
٢ ١٩٥٧ ٣١٥٥ ٣١٤٤
٣ ١٩٦٥ ٤١٠٥ ٣٩٥٤
٤ ١٩٧٧ ٦١٨٣ ٥٨١٧ ٣.٢
٥ ١٩٨٧ ٨٣٩٦ ٨٤٧٥
بە پێی ئەم خشتەیەی سەرەوە تێکرای زۆر بوون و گەشەکردن بەرەو سەرەوە دەروات لە زیاد بوون دایە لە ١٩٤٧- ١٩٥٧ (٢.٦) بووە ، دواتر گەیشتە (٣.٢) لە (١٩٧٧ – ١٩٨٧) ھۆکارەکانی ئەم گەشە سەندنە سروشتیە بۆ جیاوازی لە نێوان رێژەی لە دایک بوون و مردووان دەگەرێتەوە. بۆ نمونە :لە سالی ١٩٨٠ تاکو ١٩٨٥ رێژەی لە دایک بوون ٤٤.٠٠٠ بوو بەرامبەر رێژە مردن کە تەنھا ١٠.٠٠٠ بوو واتا زیاد بوونی سروشتی ٣.٤ بوو ، ئەمەش ژمارەیەکی بەرزە ئەگەر بەراوورد بکەین لەگەل ولاتانی تری عەرەبیدا لە (میسر- ٢.٥)، لە (مەغریب – ٣.٢)، لە (سودان – ٣.٨)، (توونس – ٢.٥)، (یەمەن – ٣.١)، (مۆریتانیا – ٢.٨)، (لوبنان – ٢.٤)، (سعودیە –٦.٥)، (ئیمارات – ١٢ %)، (بەحرین – ١٤.٥) ، تێکرای گەشەی سالانەی دانیشتوان. بەلام چری دانیشتوان لە عیراقدا بەردەوام لە زیاد بووندایە. چری دانیشتوان لە سالی ١٩٤٧ تەنھا ١١ کەس بوو پاشان بەرز بووەوە بۆ ١٤ لە سالی ١٩٥٧ دواتر ١٨ لە سالی ١٩٦٥ پاشان ٢٨ لە سالی ١٩٧٧، ٣٧ لە ١٩٨٨، بەلام ئەم رێژەیە جیاوازی ھەیە لە شوێنێک بۆ شوێنێکی تر.
پێکھاتەی
تەمەنی دانیشتوان
بە شێوەیەکی گشتی دەتوانین سێ جۆر لە پێکھاتەی تەمەن دیاری بکەین:
ئەوانەی کە تەمەنیان لە ١٥ سال کەمترە؛ ئەوەی یەکەم چینێکی بەکار بەرو مشەخۆرە بەلام ئەو رێژەیە واتا بە مانای کۆمەلگا لە باری لاوی دایە، تێکرای ژمارەکەی لە سالی (١٩٨٧) ٧.٣٨١.٤٩٢ کەس بوو واتا ٤٥ % کۆی دانیشتوان ئەمەش رێژەیەکی بەرزە.
ئەوانەی کە تەمەنیان لە نێوان ١٥ تا ٦٤ سالە؛ کە گرینگترین چبنەکانی کۆمەلگایە وە چینی بەرھەم ھێنە وە چینەکانی تر لە ئەستۆ دەگرێت ژمارەی لە سالی (١٩٨٧) ٨.١٨٠.٢٦١ کەس بوو واتا ٥٠ % کۆی گشتی دانیشتوان. بەلام ئەگەر بەراووردی بکەین لەگەل ولاتانی تری جیھان کە لە ھەندێک ولات دەگاتە ٥٦ % تاکو ٦٠ %.
ئەوانەی تەمەنیان لە ٦٥ سال بەرەو سەرەوەیە؛ چینی سێیەم وەک چینی یەکەم چینێکی بەکار بەرە ژمارەیەکی زۆری لە ئافرەت و بێوەژن وپیرو پەک کەوتەی تێدایە، کە تێکرای ژمارەکەی لە سالی ١٩٨٧ ٥٤٦.٦٦٥ کەس بوو واتا رێژەکەی ٣.٣ % ھەمووی دانیشتوانی عێراق بوو ، ئەم رێژەیەش کەمە ئەگەر بەراوورد بکەین لەگەل ولاتانی تری جیھان.
پارێزگاکانی عێراق
بە شێوەیەکی گشتی دەتوانین سێ جۆر لە پێکھاتەی تەمەن دیاری بکەین:
ئەوانەی کە تەمەنیان لە ١٥ سال کەمترە؛ ئەوەی یەکەم چینێکی بەکار بەرو مشەخۆرە بەلام ئەو رێژەیە واتا بە مانای کۆمەلگا لە باری لاوی دایە، تێکرای ژمارەکەی لە سالی (١٩٨٧) ٧.٣٨١.٤٩٢ کەس بوو واتا ٤٥ % کۆی دانیشتوان ئەمەش رێژەیەکی بەرزە.
ئەوانەی کە تەمەنیان لە نێوان ١٥ تا ٦٤ سالە؛ کە گرینگترین چبنەکانی کۆمەلگایە وە چینی بەرھەم ھێنە وە چینەکانی تر لە ئەستۆ دەگرێت ژمارەی لە سالی (١٩٨٧) ٨.١٨٠.٢٦١ کەس بوو واتا ٥٠ % کۆی گشتی دانیشتوان. بەلام ئەگەر بەراووردی بکەین لەگەل ولاتانی تری جیھان کە لە ھەندێک ولات دەگاتە ٥٦ % تاکو ٦٠ %.
ئەوانەی تەمەنیان لە ٦٥ سال بەرەو سەرەوەیە؛ چینی سێیەم وەک چینی یەکەم چینێکی بەکار بەرە ژمارەیەکی زۆری لە ئافرەت و بێوەژن وپیرو پەک کەوتەی تێدایە، کە تێکرای ژمارەکەی لە سالی ١٩٨٧ ٥٤٦.٦٦٥ کەس بوو واتا رێژەکەی ٣.٣ % ھەمووی دانیشتوانی عێراق بوو ، ئەم رێژەیەش کەمە ئەگەر بەراوورد بکەین لەگەل ولاتانی تری جیھان.
پارێزگاکانی عێراق
دابەش
بوونی کارگێڕی
عێراق دابەش دەبێت بۆ ١٨ ناوچەی کارگێڕی کە بە پارێزگا ناو دەبرێن، سێ لەم شارانە (سلێمانی و هەولێر و دهۆک) ئەکەونە هەرێمی کوردستان لە عێڕاقدا؛
بەغدا
سەڵاحەدین
دیالا
واسیت
میسان
بەسڕە
زی قاڕ
موسەنا
قادسیە
بابل
کەربەلا
نەجەف
ئەنبار
نەینەوا
دهۆک
هەولێر
کەرکوک
عێراق دابەش دەبێت بۆ ١٨ ناوچەی کارگێڕی کە بە پارێزگا ناو دەبرێن، سێ لەم شارانە (سلێمانی و هەولێر و دهۆک) ئەکەونە هەرێمی کوردستان لە عێڕاقدا؛
بەغدا
سەڵاحەدین
دیالا
واسیت
میسان
بەسڕە
زی قاڕ
موسەنا
قادسیە
بابل
کەربەلا
نەجەف
ئەنبار
نەینەوا
دهۆک
هەولێر
کەرکوک
سلێمانی
0 comments:
Post a Comment